Кыргызстан

№13 округдагы шайлоонун жыйынтыгы жокко чыгарылган соң, бул округдагы 14 талапкердин баары тең кайра шайлоого катыша албай турганы белгилүү болду. БШКнын мындай чечимине нааразы болгон талапкер Айгүл Карабекова чечимди сотко берерин билдирди.

“Мен БШКнын чечимин сотко берем. Кимдир бирөөнүн айыбынан бизди четтеткени туура эмес деп ойлойм. Биз өзүбүз деле түшүнбөй, дендароо болуп калдык. Сотко берем. Кимдир бирөөнүн 35 даана телефону бизге караштуу эмес да. Бул жерде 100 пайыз айтылып жатат го Сыдыковдуку деп. Бизге арыз түшкөн жок, эмне үчүн биз? Мен бир дагы жерде мыйзамды бузган жокмун”.

Карабекова аталган округдагы аялдарга ыйгарылган квота боюнча эң көп добуш алган.

Бул округда талапкер болгондордун дагы бири Мунара Маматалиева да БШКнын чечимин сындап, сотко даттанарын айтып жатат. Биз аны Борбордук шайлоо комиссиясынын короосунан кезиктирдик. Ал талапкерлердин жапырт четтетилишин шайлоочулардын укугун тебелөө катары баалады.

“Мыйзамда көрсөтүлгөндөй, иш-аракети шайлоону жокко чыгарууга негиз болгон гана талапкерлер четтетилиши керек эле. Тилекке каршы БШК 14 талапкердин баары катыша албайт деген чечим чыгарды. Бул жерде талапкерлердин гана эмес, миңдеген шайлоочулардын да укугу бар да”.

Ал эми Борбордук шайлоо комиссиясынын мүчөсү Абдыжапар Бекматов талапкерлер мыйзам чегинде шайлоодон четтетилгенин айтууда.

Ал добушканаларда көзөмөл камералары орнотулгандан сырткары шайлоонун жүрүшүнө кийлигишүү, жарандардын эркин добуш берүүсүн чектөө, шайлоо комиссияларынын ишине тоскоолдук кылуу сыяктуу бир нече мыйзам бузуулар аныкталганын билдирди.

“БШКнын токтомун сот органдары жокко чыгарышы мүмкүн. Эгерде ошол 14 талапкердин кайсы биринин мен айтып өткөн мыйзам бузууларга тиешеси болбосо, анда алар укугун пайдаланып, БШКнын токтомун жокко чыгарышы мүмкүн. Биз баары катышпасын дедик. Конституциялык мыйзамда так норма бар: добуш берүүнүн жыйынтыктары жараксыз болгонго тиешеси бар деген. Биз тиешелүү органдарга бердик”.

Боршайкомдун мүчөсү Узарбек Жылкыбаев шайлоодогу мыйзам бузуулар, добуш сатып алуу аракеттерине катуу чаралар аркылуу гана тыюу салынат деп эсептерин буга чейин "Азаттыктын" суроолоруна жооп берип жатып билдирген:

"Бул жерде бир талапкер орнотту деп аныктаган жокпуз. Ошондуктан бардыгы боюнча чечим кабыл алдык. Коомдо ар кандай пикир боло берет. Эл, баарыбыз, мына мамлекет башчысы, укук коргоо органдары, Борбордук шайлоо комиссиясы 30-ноябрдагы шайлоону таза, ачык-айкындуулук менен атаандаштыкта өткөрүүгө аракет кылдык. Кээ бир добуштарды сатып алууга, мыйзамсыз иштерге талапкерлер жоопкерчиликтүү болушу керек. Эл акча сурап атат деген нерселерди айтпашы керек. Бул видеокамералар шайлоочулардын келишин эле эмес, сырттагы мыйзамсыз иш-аракеттерин камералар аркылуу көзөмөлдөп турабыз деген максатта коюлганы анык болуп турат. Ошондуктан биз мындай чечимге бардык. Шайлоо жакшы өттү, бардык шарттар түзүлүптүр деп утулган талапкер деле, оппозициялык маанайдагы саясатчылар деле айтып атышты. Бирок добуш сатып алуу деген балээни кандай токтотобуз деген суроолорду коюп атышты. Ушундай чараларга барганда гана токтойт. Катуу чараларга барышыбыз керек, добуш сатып алууга тиешеси бар, мыйзамсыз иш-аракеттерге барган деген талапкерлерге чечим ушундай болушу керек. Мен муну туура көрдүм, макул деп добушумду бердим".

Ошентип жыйынтык жокко чыккан учурда кайра шайлоого мыйзам бузган талапкердин гана катышуусуна чектөө коюлушу керекпи деген суроо ачык турат.

Узарбек Жылкыбаев "Азаттыкка" маегинде: "Аймактык шайлоо тилкелерине камералар орнотулган. 13-округ боюнча жалпы камераларды алып келип караганда 35 добушканада ушундай жагдай болгон экен. Бир талапкердики, мунуку же тигиники деген маалымат жок, ошондуктан бардык талапкерлерге карата чечим кабыл алдык", - деп жооп узатты.

Дагы караңыз

Парламенттик шайлоо: Aлдыга чыккан талапкерлер

13-округдагы добуш берүүнүн жыйынтыгы жокко чыккандан кийин социалдык тармактарда ар түрдүү тасмалар жарыяланып, айрым талапкерлер башка округдарды да текшерүү керектигин айта баштады.

Юрист Таалайгүл Токтакунова БШКнын талапкерлердин баарын четтеткен чечимин туура болгон деп эсептейт.

“Конституциялык мыйзам бар. Бул жерде так жазылып турат: кайталап шайлоо качан болот, кимдер катыша алат, кимдер катыша албайт. Бул жерде 35 добушканада мыйзамсыз аракеттер чыгып жатат. Эгер тилкелердин бирден үч бөлүгүндө шайлоо жыйынтыгы туура эмес деп көрсөтүлсө, анда баарында туура эмес деген чечимге келиш керек. Бул жерде БШКнын чечими туура”.

Шайлоо күнү, 30-ноябрда №13 округдагы №2410 шайлоо тилкесинде үкөктүн так үстүнө телефонду илип, добуш бергендер камерага тартылып жатканы боюнча видео тараган. “7-канал” добушканада шайлоо күнү тартылган видеону жарыялаган. Анда добушканада бюллетендерди салуучу үкөктүн үстүнө илинген телефонду көрүүгө болот.

Кийинчерээк облустук милиция аталган шайлоо тилкесинде Сыдыковдун өкүлдөрү эсептөө үкөктөрүн видеокамерага тартып жатканы аныкталганын билдирген.

Видео тартып жаткан кишиге жооп берген адам ал талапкер Бактыбек Сыдыковдун өкүлү экенин, кайсы бир адамдар телефонду ушинтип илип коюуга буйрук беришкенин айтканын көрүүгө болот. Шайлоо комиссиясынын мүчөлөрү алар “мүмкүн эмес экенин айтканына карабай, илип коюшканын” билдирген. Мындан кийин шайлоо тилкесине милиция кызматкерлери келип, териштире баштаганы тартылган.

Боршайком 3-декабрдагы жыйынында шайлоо күнү бул округдагы 35 добушканага видеокамералар коюлуп, шайлоочулар көзөмөлдөнүп турганын, бул добуш берүүнүн купуялуулугун бузарын маалымдаган. Добуш берүүнүн жыйынтыгын жараксыз деп таап, 30-ноябрдагы шайлоодо ат салышкан 14 талапкердин баары тең кайра шайлоого катыша албай турганын жарыялаган.

Талапкер Бактыбек Сыдыков менен байланышууга мүмкүн болгон жок. Ал социалдык тармактагы баракчасына 4-декабрда жазган постунда өзүнө карата айтылган дооматтарды каралоо деп сыпаттаган. Шайлоо жыйынтыгынын жокко чыгарылышына атаандаштарын айыптап, бирок эч кимдин ысымын атаган эмес:

“Мен да элиме, мамлекетиме кызматымды улантуу үчүн бул жарышка катыштым. Күрөш таза жана калыс болду. 19 миңден ашуун добуш алып, жалпы өлкөдө эң көп добушка ээ болгон талапкерлердин арасынан үчүнчү орунга чыгып, жеңишке жеттим. Бирок тилекке каршы, айрым атаандаштарым ар кандай ыплас ыкмалар менен каралоолорду жаадырып, БШК аркылуу мени жеңиштен четтетишти. Кыргызда "кыңыр иш кырк жылда билинет" деп айтылат. Мен чындык сөзсүз айтылат деп ишенем, ким эмне үчүн, кандай максатта мындай иштерге барганын ачыкталган күн келет", - деп жазды Сыдыков.

Ноокен районунун жана Базар-Коргон районунун бир бөлүгүн камтыган №13 шайлоо округунда мөөнөтүнөн мурда өткөн парламенттин сегизинчи чакырылышына депутат болуу үчүн 14 талапкер ат салышып, баштапкы эсептерге ылайык эркектерден Бактыбек Сыдыков, Айбек Алтынбеков, аялдардан Айгүл Карабекова алдыга чыккан. Аталган округда 160 миң 340 шайлоочу катталган, шайлоо күнү 94 добушкана ачылган.

• Буга чейин ИИМ жалпысынан 30-ноябрда өткөн Жогорку Кеңештин депутаттарын шайлоодо добуш сатып алуу боюнча тогуз кылмыш иши козголгонун, бул боюнча 12 кишиге айыбы угузулганын маалымдаган.
• БШК шайлоонун расмий жыйынтыгын 14-декабрга чейин жарыялашы керек.

Сунуш түштү, Конституциялык сот корутунду бериши керек

Мекеме мыйзам долбоорунда Конституциянын 25-беренесинин 1-бөлүгүнө өзгөртүү киргизүү сунушталганын түшүндүрдү.

"Бул демилге балдарга жана аялдарга каршы өзгөчө оор кылмыштардын санынын өсүшү менен шартталган жана алардын конституциялык, укуктук жактан корголушун күчөтүүгө багытталган. Сунушталган өзгөртүүлөр кабыл алынган учурда Кыргыз Республикасынын эл аралык милдеттенмелери менен байланышкан маселелерди кийинки укуктук жана башка зарыл болгон жол-жоболордун алкагында чечүү болжолдонууда", - деп жазылган маалыматта.

Эми Конституциялык сот сунушталган мыйзамдын долбооруна өзүнүн корутундусун бериши керек. Ал качан жарыяланары так айтыла элек. Андан кийин гана документ Жогорку Кеңешке талкууга кетет.

Сентябрда Ысык-Көл облусунда 17 жаштагы окуучу Айсулуу Мукашева мыкаачылык менен өлтүрүлгөн окуя коомду солк эттирип, ошондон кийин Садыр Жапаров өлүм жазасын кайтаруу демилгесин көтөргөн. 13-октябрда Конституцияга өзгөртүү киргизүү тууралуу мыйзам долбоору коомдук талкууга чыгарылган.

Эл аралык жана жергиликтүү укук коргоо уюмдары президенттик администрация даярдаган долбоорду талдап чыккандан кийин өлкөгө өлүм жазасын киргизүү Кыргызстан алган бир катар эл аралык милдеттенмелерге каршы келерин билдиришкен.

Өлүм жазасын киргизүүгө каршы пикирин билдиргендердин басымдуу бөлүгү муну өлкөдө сот системасынын, сот адилеттигинин жана тергөөнүн чабалдыгы, көзөмөлдүн жетишсиздиги менен байланыштырууда.

Жогорку соттун мурдагы төрагасы Замирбек Базарбеков өлкөнүн тергөө жана сот органдарынын абалына карап чечим кабыл алсак деген пикирин “Азаттыкка” айтты:

"Жеке пикиримде, тергөө органы талкаланып калгандай, абдан чабал. Биздин мыйзамдарда көрсөтүлгөн далилдерге баа берүү дегенди деле жакшы билбей жатышат. Биздин сотторду дагы жамандагым келбейт, мен деле ошол системада иштеп келдим да, бирок арасында алсызыраак судьялар бар. Убагында мен дагы керек деп ойлочумун. Себеби жаш балдарды зордуктаган акмакчылык болуп жатат. Ошондойдо мыйзам керек, бирок азыр ага даярдык зарыл. Ал эми тергөө органдарына баягы эле ыкчам кызматкерлер алып келет, алар деле кыйраткан эч нерсеси жок. Бизде өлүм жазасын киргизүү үчүн сапаттуу тергөө органы, сапаттуу сот системасы, судьялар болушу шарт. Көзөмөл деген жакшы болуш керек, прокуратура оозун ачып жүрбөш керек. Көзөмөл ошолордун мойнунда, алар кылмышы болсо дагы, болбосо дагы сотко өткөрөт да, соттон өтүп кетсин деген мамиле болот. Ошондуктан ушунун баарын даярдагандан кийин мыйзамды күчөтсө туура болот. Анткени баягыдай кылмышкерлерге катуу жаза колдонбосо болбойт. Ошондуктан соттук-укуктук реформа деп айтканбыз. Мында сотко эле тиешелүү деп ойлошкон, бул бардыгына тийиштүү болчу. Прокуратура деле тергөөгө, ыкчам иштерге кызыгат, көзөмөл деген абдан күчтүү орган болушу керек".

Кыргызстандагы жоюлуп кеткен Кыйноолорду алдын алуу борборун жетектеп турган укук коргоочу Бакыт Рысбеков бул маселенин себептерин жана кесепетин анализдеп чыкмайынча өзгөртүүлөрдү кабыл алуу опурталдуу болорун белгилеп жатат:

"Биздин тергөө, сот, соттук-медициналык экспертизанын бардыгы дүйнөдөгү алдыңкы орунда турган учурда дагы бүгүнкү күндө туура эмес болуп калат. Себеби өнүккөн мамлекеттерде дагы соттук каталар кетет. Бул демилге үрөй учурган кылмыштар катталгандан улам келип чыгууда. Учурда кылмышкердин мурдагы ишине байланыштуу судья, прокурор, жактоочу тергөө изоляторуна камалды, бул бир гана учур болуп жатат. Андай иштер өлкө боюнча канча экени белгисиз. Эгер кылмыш кылган адам толук жазасын өтөсө, өмүр бою камалса же көзөмөл катуу болсо, кийинки кылмышка бармак эмес".

Буга чейин акыйкатчы Жамиля Жаманбаева өлүм жазасын киргизүүгө каршы экенин билдирип, бул балдарга жана аялдарга жасалган кылмыштарга байланыштуу маселени чечпей турганын айткан.

Акыйкатчы институтунун маалыматына караганда, өлкөдө аялдарга жана балдарга каршы жасалган кылмыштар жыл сайын 30% көбөйүүдө. 2024-жылдагы кайрылуулардын 64,1% сот жана укук коргоо органдарынын ишмердигине байланыштуу болгону белгиленген.

Мындай эң катаал жазаны киргизүүгө каршы пикирин билдирген укук коргоо уюмдары өлүм жазасынын ордуна кыз-келиндерди зомбулуктан коргоо үчүн комплекстүү чараларды көрүүгө, анын ичинде кризистик борборлорду, баш калкалоочу жайларды ачууну, тиешелүү кызматкерлерди окутууну, укук коргоо органдарындагы катачылыктар үчүн сөзсүз жоопко тартууну, кылмышкерлерге жасаганына жараша оор жаза берүүнү жана башка чараларды сунуштаган.

"Даярдыгыбыз жок, бул саясий чечим"

Зомбулукка кабылган, мыкаачылык менен өлтүрүлгөн кыз-келиндердин жакындарынын укугун коргоп жүргөн адвокат Индира Саутова азыр Кыргызстан өлүм жазасын киргизүүгө даяр эмес деп эсептейт:

"Азыр өлүм жазасын киргизсек башка нерселерге дагы эшикти ачып коёбуз. Өлүм жазасына даярдыгыбыз жок, бул саясий чечим болуп атат. Учурда аялдар менен балдардын укугун, коопсуздугун сактоо максатында коомчулуктун талабы деп жатпайбы. Президент ушуга реакция берди да. Биз факультативдик протоколго дагы мүчөбүз, аны ратификация кылганбыз. Ошондуктан артка кадам таштаган болобуз. Экинчиден, сот системасы дагы азыр даяр эмес. Мен ошол кишилер менен көп иштеп жатып алар жазасыз калгандан улам кылмыштар көбөйүп жатат деп айтат элем. Азыркы эле мыйзамдарга өзгөртүү киргизүү жетиштүү болот деп ойлойм. Андай кылмыш кылгандарга мунапысты жойсун, тергөө абагында отурган 1 күнүн 2 күн деп эсептегенди жойсун. Ушундай аспектилер боюнча өзгөртүү киргизүү жетиштүү деп ойлойм".

Ал эми Жогорку Кеңештин мурдагы депутаты Динара Ашимова балдарга каршы жасалган сексуалдык мүнөздөгү өзгөчө оор кылмыштарга өлүм жазасын колдонууну колдойт. Ошол эле учурда жазаны дароо ишке ашырбай, анын мөөнөтүн белгилөө зарыл деп эсептейт:

"Ушундай зарылчылык бар. Анткени коркунучтуу өлкө болуп кеттик. Бирок соттун өкүмүн дароо аткарбай, ага мыйзам менен мөөнөтүн бекитип койгон туура деп ойлойм. Мисалы, соттун өкүмүн, балким, 10 жылдан кийин аткарыла тургандай кылып. Анткени жаңы жагдайлар чыгып, ал кылмышты башка адам жасап калышы мүмкүн, ушундай учурлар деле болуп калышы ыктымал да. Өмүр бою абакка кесүү деле жетишсиз болуп калып жатат", - деди экс-депутат.

17 жаштагы Айсулуу Мукашева мыкаачылык менен киши колдуу болгондон кийин президент Садыр Жапаров Кыргызстанда өлүм жазасын кайтаруу демилгесин көтөргөн. Ал маселе эл менен кеңешилип чечилерин, жазанын эң катаал түрүн киргизүүгө соңку жылдары балдар, аялдар зордук-зомбулук менен өлтүрүлгөн учурлар көбөйгөнүн белгилеген.

"Мыйзамдын долбоору - Конституциянын 25-беренесине өзгөртүү киргизүү жөнүндө биринчи иретте коомдук талкууга коюлат. Андан кийин Конституциялык сот Конституцияга өзгөртүү киргизүү жөнүндөгү мыйзамдын долбооруна корутунду берет. Ал мыйзам долбоору референдумда кабыл алынышы мүмкүн. Башкача айтканда, маселе бүткүл элдик добуш берүү аркылуу гана чечилет. Эгерде көпчүлүк эл колдосо, андан кийин эл аралык келишимдерден чыгуу маселеси, иштеги кодекстерге жана мыйзамдарга өзгөртүү киргизүү жөнүндөгү мыйзамдарды жаңы келген Жогорку Кеңеш кабыл алышы керек", - деп айтылат президенттин билдирүүсүндө.

Кыргыз бийлигинин өлкөдө өлүм жазасын калыбына келтирүү демилгеси эл аралык коомчулуктун кескин реакциясын жараткан.

Бириккен Улуттар Уюмунун (БУУ) Адам укуктары боюнча жогорку комиссары Фолькер Түрк Кыргызстандын бийлигин өлүм жазасын кайтаруу аракеттерин токтотууга чакырып, мындай кадам эл аралык укукту бузарын эскерткен.

• Кыргызстанда 1998-жылы өлүм жазасына мораторий жарыяланган. 2007-жылы Жогорку Кеңеш аны өмүр бою эркинен ажыраткан жазага алмаштырган. 2010-жылы Кыргызстан Жарандык жана саясий укуктар жөнүндөгү эл аралык пактка кошумча Экинчи факультативдик протоколду ратификациялаган. Ал эми 2021-жылкы Баш мыйзам өлүм жазасын колдонууга тыюу салат.